Akatyst

Akatyst wiernie ukazuje Maryję jako obecną i działającą wszędzie, gdie mamy do czynienia z tajemnicą człowieczeństwa Chrystusa, które dała Mu Maryja.

Hymn "Akatyst" ku czci Bogarodzicy, prawdziwy klejnot patrystycznej poezji maryjnej, nie bez racji nazywany "najpiękniejszym i najstarszym hymnem całej chrześcijańskiej literatury", poprzez wieki ożywiał i kształtował pobożność maryjną chrześcijan bizantyjskiego Wschodu. Zrodzony bardziej w sercu Kościoła niźli w umysłach uczonych nie ma on właściwie swego imienia Imię nadał mu Kościół. Nazywa się go po prostu "Akatyst" (po grecku akathistos), co oznacza "stojąco", czyli hymn śpiewany w postawie stojącej, na znak szacunku dla Słowa Wcielonego i wdzięczności dla Jego Dziewiczej Matki, "Walecznej Hetmanki".

Pochodzenie hymnu

Pochodzenie hymnu pozostaje właściwie nierozstrzygnięte. Tradycja przypisywała autorstwo Akatystu św. Romanowi Pieśniarzowi (po grecku: Melodosowi). Dziś wszakże opinie historyków na ten temat są podzielone. Jakkolwiek by nie było z pochodzeniem Akatystu, jest on własnością całego Kościoła i świadkiem żywej, trwającej przez wieki maryjnej pobożności chrześcijańskiego ludu.

Hymn skomponowany najprawdopodobniej z okazji święta Zwiastowania, w pobożności ludowej Bizancjum zdobył sobie szczególną popularność po cudownej, przypisywanej wstawiennictwu Bogarodzicy, obronie Konstantynopola przed Awarami w r. 626. Na pamiątkę tego wydarzenia ustanowiono specjalny dzień uroczystej celebracji Akatystu. Uroczystość tę obchodzono najpierw 8 sierpnia (rocznica obrony), następnie 25 marca, a wreszcie (od VIII/IX w.) w piątą sobotę Wielkiego Postu.

Dziękczynny charakter Akatystu i jego wielka popularność wśród wiernych uczyniły zeń z biegiem czasu oficjum, pewnego rodzaju nabożeństwo wotywne ku czci Bogarodzicy, celebrowane przy różnych okazjach w ciągu całego roku.

Na zachód Akatyst dotarł poprzez Italię południową i Rzym około VIII wieku. Przetłumaczony na łacinę w Wenecji, około 800 r., zaczął wywierać przemożny wpływ na łacińską poezję maryjną średniowiecza, włącznie z ukształtowaniem się Litanii maryjnej. W czasach nowożytnych poczęto na nowo odkrywać Akatyst poprzez przekłady na języki narodowe. W Polsce, mimo istniejących wcześniej przekładów, praktycznie dopiero przekład o. Mieczysława Bednarza SJ, z roku 1965 udostępnił polskiemu czytelnikowi całe piękno i bogactwo hymnu.

Ostatnie lata przyniosły na Zachodzie ponowne odkrycie Akatystu i to nie tyle wśród teologów, co w szerokich kręgach wiernych. Odkryto w nim szlachetną poezję liturgiczną zdolną wyrazić i trafnie kształtować modlitewne uczucia współczesnego człowieka w stosunku do Chrystusa i Jego Dziewiczej Matki. We Włoszech, Francji, Hiszpanii, Stanach Zjednoczonych i wielu innych krajach Akatyst stał się ulubioną i częstą modlitwą maryjną odmawianą zarówno indywidualnie jak i w różnego rodzaju wspólnotach i grupach o charakterze przebudzeniowym i pogłębiającym.

Budowa hymnu

Akatyst jest alfabetycznym akrostychem (liturgiczny utwór wierszowany, w którym początkowe litery lub słowa każdego kolejnego wersu lub kazdej kolejnej zwrotki, czytane z góry na dół tworzą wyraz lub zdanie) złożonym z 24 strof, z których każda rozpoczyna się kolejną literą greckiego alfabetu. Strofy te dzielą się na dwie części, po 12 strof każda. Pierwsze dwanaście strof zawierają treść historyczną; kolejne dwanaście strof mają treść teologiczną. Pierwsza część opiera się na Ewangelii od Zwiastowania do spotkania z Symeonem. Druga mówi o prawdach wiary związanych z Maryją.

Pieśń ta dzieli sie jeszcze na inne dwie grupy dwunastostrofowe; jedna grupa dwunastu strofdłuższych i inna, dwanaście krótszych strof. Dłuższe (numeracja nieparzysta) są historycznym lub tematycznym wprowadzeniem i są przedłużone przez dwanaście aklamacji do Błogosławionej Dziewicy, kończących się słowami "Witaj, Oblubienico Dziewicza". Krótsze strofy (numeracja parzysta) dostarczają historycznych lub teologicznych spostrzeżeń o Wcieleniu lub o roli Maryi w nim.

Pierwsza część pieśni opiera się na Ewangelii i mówi o dzieciństwie Jezusa (Mt 1 - 2; Łk 1 - 2) oraz precyzuje i komentuje teofanię Boga w ludzkim ciele wraz z właściwymi skutkami zbawczymi.

Sześć pierwszych strof (1 - 6) mają charakter Chrystologiczny i opiewają zstąpienie Słowa oraz Jego objawienie się pierwszym świadkom: Dziewiczej Matce, Chrzcicielowi, Elżbiecie i Józefowi.

Sześć kolejnych strof (7 - 12) mają charakter eklezjalny i ukazują epifanię w świecie Boga, który wszystkim przynosi światło i łaskę. Uczestnikami i obdarowanymi są pasterze, królowie, wyzwoleni z przywiązania do bożków czyli ludy pogańskie, oraz sprawiedliwy Symeon, figura oczekującego Izraela.

Druga część pieśni (strofy 13 - 24) prezentuje teologię Maryjną starożytnego Kościoła, czyli wyznanie dogmatów wiary, dotyczących Maryi. Sześć pierwszych strof (13 - 18) kontemplują Ją, zanurzoną w tajemnicy Chrystusa. Sześć kolejnych (19 - 24) - czczą Jej obecność w czynnej tajemnicy Kościoła.

Celebracja Akatystu

Celebracja Akatystu ku czci Bogarodzicy winna zawsze, zgodnie z jego naturą, posiadać charakter uroczysty. Akatyst celebruje się zwykle przed ikoną Bogarodzicy. Jeśli w świątyni znajduje się szczególnie czczona ikona Bożej Rodzicielki, Akatyst odprawia się tam, gdzie się ikona znajduje. Jeśli w świątyni nie ma miejsca ze szczególnie czczonym wizerunkiem Bogarodzicy, w centrum nawy (w świątyniach wschodnich  - przed soleą, w świątyniach łacińskich - przed prezbiterium) ustawia się pulpit, lub odpowiedni stolik, na którym umieszcza się ikonę, tak, by była ona widoczna dla wiernych.

Ikonę przyozdabia się kwiatami i w jej pobliżu umieszcza się świeczniki z płonącymi świecami. Przed tak przybraną ikoną celebruje się oficjum Akatystu.

Istnieje też praktyka (grecka), polegająca na tym, że oficjum rozpoczyna się przed ołtarzem (czyli w świątyni bizantyjskiej za ikonostasem, wewnątrz sanktuarium), a na miejsce, gdzie znajduje się ikona Bogarodzicy, wychodzi się w uroczystej procesji tylko na samą recytację hymnu Akatystu.

W każdym razie w ramach celebracji Akatystu winna być zawsze jasno wyrażona idea zgromadzenia się ludu Bożego wokół wizerunku Bożej Rodzicielki dla oddania Jej czci i wyrażenia wdzięczności.

W niektórych środowiskach istnieje zwyczaj, że wierni podczas recytacji strof Akatystu trzymają w dłoniach zapalone świece, na znak szacunku dla Słowa Wcielonego i Jego Dziewiczej Matki.

Podczas całego oficjum, wyłączywszy recytację psalmów, zachowuje się w zasadzie postawę stojącą. Zawsze należy stać podczas recytacji strof samego Akatystu.

Teologia celebracji Akatystu

Akatyst wiernie ukazuje Maryję jako obecną i działającą wszędzie, gdzie mamy do czynienia z tajemnicą Słowa, które stało się ciałem. Gdziekolwiek człowieczeństwo Chrystusa jest źródłem życia, tam jest Maryja, która dała Mu ciało; tam jest Maryja w aspekcie Dziewicy i w działaniu Matki.

Dziewictwo Maryi było misją pokoju, którą Pan przyjął na rzecz upadłego świata i przez którą stał się jednym z nas. Maryja, będąc drabiną, po której Pan zstąpił, jest też mostem wiodącym z ziemi ku niebiosom.

Hymn ten żywo ukazuje, że dziś, tak samo jak wczoraj, Błogosławiona Dziewica jest obecna i działa w Kościele pielgrzymującym. Jest Ona pokarmem wiary, słowem apostołów i siłą męczenników, gdyż oni wszyscy głoszą i świadczą o Chrystusie, którego Maryja nam dała. Akcentuje on także, iż Maryja była obecna w Kościele od początku w Tajemnicy Paschalnej i zawsze jest obecna w pielgrzymowaniu Kościoła do niebieskiej ojczyzny.

Warto kontemplować Akatyst ciągle od nowa, ponieważ jego bogactwa są wielorakie i niełatwe do przyswojenia podczas jednorazowej lektury. Im więcej z niego korzystamy, tym więcej wracamy do niego z odnowioną radością i zrozumieniem.

Gdy potrafimy zdobyć się na zaśpiewanie Akatystu w całej prostocie i szczerości "czystego serca", całe życie nasze napełniając się treściami historii zbawienia, które ten hymn niesie ze sobą, przemieniać się zacznie w jedną wielką liturgię uwielbienia Tego, któremu całe stworzenie śpiewa niemilknące "Alleluja" (por. Ap 19,6 - 7).

M. Adaszkiewicz OFMConv, Posłaniec św. Antoniego z Padwy, 1-2/2014, s. 12-13.