Co zawdzięczamy Maryi?

Rolę Maryi w życiu Kościoła i poszczególnych chrześcijan odkrywano powoli, ale już w starożytności pojawiają się te elementy kultu i nauki o Matce Pana, które dziś praktykujemy.

Ewangelia jest dobrą nowiną o Jezusie. Uczniowie Jezusa opowiadali o Jego czynach i przypominali Jego słowa. Ich nauki zostały spisane w czterech niewielkich księgach zwanych Ewangeliami. Zbawcza ingerencja Boga w ludzkie dzieje była czymś tak niezwykłym, że uwaga pierwszych pokoleń chrześcijańskich koncentrowała się na Jezusie, Synu Bożym. A ludom pogańskim, którym zaczęto głosić Ewangelię, trzeba było opowiedzieć także o Bogu Jedynym.

Z czasem jednak informacje o Jezusie zaczęto poszerzać. Skoro urodził się człowiekiem, miał przecież Matkę. Przypominaliśmy sobie dotąd, jak osoba Maryi coraz bardziej interesowała pierwszych wyznawców Jezusa. Najstarsza wzmianka o Jego Matce przedstawia Ją w sposób anonimowy. Św. Paweł w Liście do Galatów, napisanym około 53-54 r. zwraca uwagę na Syna Bożego, który pojawia się jako konkretna, historyczna postać; "Gdy nadeszła pełnia czasu, zesłał Bóg Syna swego, zrodzonego z niewiasty, zrodzonego pod Prawem" (4,4). Ewangelia według św. Marka, spisana około 64 r. wspomina już wyraźniej o Matce Jezusa (3,31-32) nazywając Go "synem Maryi" (6,3). Jeszcze później (70-80 r.) zredagowane Ewangelie według św. Mateusza i św. Łukasza, we wprowadzających rozdziałach opowiadają o dziewiczym poczęciu Jezusa z Ducha Świętego, o Jego narodzeniu i niektórych wydarzeniach z Jego dzieciństwa, w których Jezus jest ukazany jako ściśle związany z osobą Matki. Obie tak zwane Ewangelie Dzieciństwa (Mt 1-2 i Łk 1-2) wybiegają w przyszłość i przygotowują słuchacza (czy czytelnika) na to, że Jezus będzie prześladowany, a Jego Matka z konieczności będzie mieć udział w Jego cierpieniach. Ewangelia Jana, zredagowana jako ostatnia, (ok. 90-100 r.) zwraca uwagę na więzi, jakie się nawiązują pomiędzy Matką Jezusa i Jego uczniami. Jezus przed samą swoją śmiercią na krzyżu ogłasza niezwykły testament, zlecając Matce jako syna na swoje miejsce, znajdującego się tam ucznia Jana (19,26-27), ale od dawna odczytujemy to zlecenie jako testament, w którym poleca trosce swojej Matki wszystkich swoich uczniów i wyznawców. W tejże Ewangelii znajdujemy także scenę, w której Matka Jezusowa wstawia się za ludźmi, którzy nawet nie są jeszcze uczniami Jezusa, skutecznie poleca ich sprawy wszechmocy swojego Syna, który mimo pewnych przeciwskazań wysłuchał Jej prośby i dokonał cudu (2,1-11). Mamy więc już w tej Ewangelii zapowiedź wstawiennictwa Maryi, troszczącej się o ludzkie potrzeby, podejmowanego wyłącznie z Jej własnej inicjatywy. A przy okazji Matka Jezusa spełnia rolę apostolską, gdy wskazując na Jezusa mówi sługom: "Czyńcie, cokolwiek wam powie". Dzieje Apostolskie ukazują nam Maryję w pierwszej wspólnocie powstającego Kościoła (1,14). Obraz ten pozwala nam sądzić, że Maryja pełni w nim rolę macierzyńską wobec wierzących, troszcząc się o nich i polecając ich swemu Synowi. Ostatnia wreszcie księga Pisma Świętego, Apokalipsa, w postaci Niewiasty, która rodzi Dziecię, ukazuje nam osobę Maryi jako obraz Kościoła, a może nawet jako obraz dawnego ludu Bożego, który wydaje na świat Jezusa, Boga-Człowieka, przekształcając się tym samym w nowy lud Boży - Kościół.

Odkrywanie roli Maryi

Z oficjalnych pism, pozostawionych przez Ojców Kościoła i pierwszych pisarzy kościelnych dowiadujemy się, jak powoli wzrastało zainteresowanie Maryją oraz Jej rolą, a tym samym powoli rozwijał się kult Jej osoby.

Z "Tradycji Apostolskiej", której redakcję przypisuje się św. Hipolitowi Rzymskiemu (+235) dowiadujemy się, że istniała praktyka, by katechumenom przyjmującym chrzest stawiać pytanie: "Czy wierzysz w Jezusa Chrystusa, Syna Maryi Panny?" A jeden z pierwszych pisarzy, św. Ignacy, biskup antiocheński i męczennik (+107) w Liście do Efezjan nazywał Maryję Matką Boga, wszak Jezus - pisał - narodził się "z Maryi i z Boga". Przypominał także, że Maryja była Dziewicą. Jego myśli są prostym rozwinięciem treści zawartych w Ewangeliach.

Św. Justyn męczennik (+167), pisząc dzieło polemiczne przeciw Żydom, "Dialog z Tryfonem", dowodził, że w Jezusie spełniły się proroctwa Starego Testamentu i jako przykład podawał tekst Iz 7,14, cytowany także w Ewangelii Mateusza (1,23): "Oto Dziewica pocznie i porodzi Syna, któremu nadadzą imię Emmanuel". Pisze, że "sam Bóg przepowiedział przez proroczego Ducha to, "co ludzie uważali za niemożliwe", "zanim to miało nastąpić, aby nie wątpili, lecz uwierzyli, gdy się to stanie". On też porównał rolę Maryi z rolą Ewy: "Ewa przez posłuszeństwo szatanowi stała się matką grzechu i śmierci wszystkich ludzi, Maryja przez posłuszeństwo Bogu stała się Matką Tego, który zniszczył dzieło szatana i uwolnił ludzi od śmierci wiecznej".

Porównanie Ewy i Maryi podjął także św. Ireneusz, biskup Lyonu (+202), wychodząc od porównania Jezusa do Adama, które rozwinął św. Paweł w Liście do Rzymian. Podkreślając znaczenie posłuszeństwa Maryi przypomina Jej oświadczenie i dalej rozwija swoje wnioski: "Dlatego posłuszna Dziewica powiedziała: "Oto ja służebnica Pańska, niech mi się stanie według twego słowa" (Łk 1,38). Jak Ewa [...] przez swe nieposłuszeństwo stała się dla siebie i dla całego rodzaju ludzkiego przyczyną śmierci, tak Maryja [...] przez swe posłuszeństwo stała się dla siebie i dla całego rodzaju ludzkiego przyczyną zbawienia". Także wobec Ewy Maryja jest zasługująca, bo "zbawienie przychodzi na nią z Maryi". Swoje wywody Ireneusz podsumowuje: "Co dziewica Ewa związała przez swą niewiarę, to Dziewica Maryja rozwiązała przez swą wiarę".

Mamy tu coraz mocniejsze sformułowania, podkreślające udział Maryi w zbawieniu ludzi, wszak od Jej zgody Bóg uzależnił wcielenie, bez którego nie byłoby następnych etapów zbawczego dzieła Syna Bożego.

Homilie Orygenesa

Wiek III przyspiesza rozwój teologii, funkcjonują szkoły teologiczne i żyją pierwsi kościelni "uczeni". Klemens Aleksandryjski (+212), który założył tam "szkołę katechetyczną" porównuje Maryję do Kościoła, widząc w nich dwie dziewice i dwie matki.

Spośród olbrzymiej spuścizny pisarskiej Orygenesa (+254) nie wszystko się zachowało. To on prawdopodobnie pierwszy zastosował do Maryi tytuł "Theotokos" ("Bogarodzica", "Boża Rodzicielka"), który później trafił do orzeczenia dogmatycznego. Nie znajdujemy go wprawdzie w jego dziełach zachowanych w języku greckim, ale domyślamy się, że był on użyty w oryginale jego homilii do Ewangelii Łukasza, które przetrwały do naszych czasów tylko w łacińskim przekładzie. O użyciu przez niego tego tytułu świadczy starożytny historyk Sokrates. Mamy w polskim przekładzie dwie homilie Orygenesa związane z Jej nawiedzeniem św. Elżbiety. W jednej, poświęconej treści samego Nawiedzenia, analizuje napełnienie Elżbiety i Jana w jej łonie Duchem Świętym. Zwraca tam uwagę, że choć Ducha Świętego przekazuje Dziecię Jezus, które Maryja nosi w swoim łonie, to przecież Ona przyszła do Elżbiety, Ona miała taką potrzebę, Ona jest inicjatorką tego spotkania i napełnienia Duchem Świętym. Homilię tę Orygenes kieruje do katechumenów, zachęcając ich, by uwierzyli jak Maryja, ale w słowach o inicjatywie Maryi, która przynosi Jezusa, aby obdarzył Jana i Elżbietę Duchem Świętym możemy odkryć sugestię, że Maryja do wszystkich idzie z Jezusem i z Duchem Świętym.

Drugą homilię Orygenes poświęca rozważaniom pieśni Maryi "Magnificat". Przed Janem prorokuje Elżbieta, gdy kieruje do Maryi słowa powitania, przed narodzeniem Pana naszego Zbawiciela prorokuje Maryja. Jak grzech rozpoczyna się od kobiety i stąd przechodzi na mężczyznę, tak i zbawienie wchodzi na świat przez kobiety, aby i inne kobiety, pozbywszy się słabości swej płci, naśladowały życie i cnoty świętych, zwłaszcza tych, które nam teraz stawia przed oczy Ewangelia.

Ciekawe wnioski wysnuwa Orygenes z analizy treści Pieśni Maryi. Zwraca uwagę, że aby można było jak najbardziej "uwielbić Boga", należałoby w sobie maksymalnie udoskonalić ten obraz Boga, jakim jesteśmy, jaki w sobie nosimy. Wtedy właśnie ten wzór, ten obraz Boga będzie w naszej duszy uwielbiony.

Pierwsze ukazanie się Maryi

Te nasze uwagi pragnę zamknąć świadectwem św. Grzegorza Cudotwórcy (+ ok. 270), ucznia Orygenesa, który przygnębiony niepokojem, że herezja niszczy prawdziwą wiarę ludu, modlił się gorąco. I wtedy ukazała mu się Matka Jezusowa ze św. Janem dając mu pouczenie, które on zaraz spisał i wykorzystał w swej pasterskiej pracy. Jest to pierwsze świadectwo o ukazaniu się Maryi, troszczącej się o Kościół, mówiące także o potędze modlitwy do Niej kierowanej.